فرشاد مومنی مطرح کرد: به اسم ناکارآمدی به کام فاسدان

اکرم رضائی نژاد

پایگاه خبری افق و اقتصاد – آمارهای جهانی نشان می دهد که هرساله ۷ درصد برابر با یک تریلیون دلار از درآمدهای کل جهان از سازمان های خصوصی، دولتی و … از طریق فساد مالی از دست می رود. همینطور اموالی که از کشورها غارت و دزدی می شود که کشور ما نیز یکی از قربانیان اصلی این موضوع است و مقاصد این پولهای کثیف بعضا کشورهای اروپایی، کانادا و استرالیا است و این در حالیست که ارزش صادرات ایران در یکصدسال شاید به این میزان برسد.

یکی از اسناد مهمی که کشورها در مبارزه با فساد می توانتد از آن استفاده کنند کنوانسیون بین المللی مبارزه با فساد معروف به کنوانسیون پالرمو است که ایران نیز در این کنوانسیون عضو است. در این کنوانسیون موارد بسیار خوبی مطرح شده است از جمله بحث استرداد اموال.

مصادیق فساد از نظر کنوانسیون پالرمو، وعده اعطای یک مزیت ناروا به کارگزار عمومی، پیشنهاد رشوه، رشوه دهی، اختلاس و دزدی اموال عمومی، ممانعت از اجرای عدالت، اعمال نفوذ نابجا و سوءاستفاده از وظایف و اختیارات ماموران بخشهای دولتی و عمومی، اختفای اموال، کلاهبرداری، پولشویی، حق السکوت، پارتی بازی، تبعیض و … ذکر شده است.

در همین رابطه شورای تشکل های مردمی مبارزه با فساد، نشست هایی را با حضور اساتید و اقتصاددانان و جمعی از مردم علاقمند برگزار می کند و روزدوشنبه نیز ششمین مراسم سالگرد امیرکبیر از سوی شورای تشکل های مردمی مبارزه با فساد با این پرسش که «اگر امیرکبیر در زمان ما می‌زیست چه اقداماتی انجام می‌داد؟» در خانه اندیشمندان علوم انسانی برگزار شد.

دکتر حسن عابدی جعفری، مدیرعامل سمن سلامت اداری و مبارزه با فساد که از اولین بنیانگذاران بحث مبارزه با فساد در کشور است، در ابتدای این مراسم گفت: این ششمین دوره ای است که این نشست را برگزار می کنیم و در واقع میعاد سالیانه افرادی است که دل در گرو ایران و سلامت اداری ایران دارند و به همین منظور اسوه ای را انتخاب کردند به نام امیرکبیر که در این مبارزه جانفشانی کردند. مدت خدمت ایشان در سمتی که قدرت داشت ۳سال و ۳ ماه بیشتر طول نکشید ولی ما هنوز در طول این چند نشست نتوانستیم کارهایی که ایشان انجام دادند، بیان کنیم.

وی افزود: امیرکبیر در بخش های توسعه، اصلاح نظام اداری، اصلاح بخش نظامی کشور، تاسیس مدرسه دارالفنون و اعزام دانشجویان به خارج از کشور و … کار کرد که این مجلس ظرفیت ندارد ما به همه این ابعاد بپردازیم.  در بخش های اقتصادی، تکیه بر ظرفیت ملی کشور در آن دوران بحث بسیار درخشانی بود که امیرکبیر انجام داد و نشست های مخصوص به خود را می طلبد.

مدیرعامل سمن سلامت اداری و مبارزه با فساد اظهار کرد: مبارزه با فساد نیاز به قدرت دارد همانطور که قدرت می تواند بالقوه به فساد آلوده شود. یعنی هرجا صحبت از فساد است قدرتیست که آلوده به فساد شده اما این شمشیر دو لبه است و قدرت است که می تواند این آلودگی را بزداید. وقتی امیرکبیر به صدارت رسید اصلاحاتی را انجام داد که وجه مشترک همه آنها ایجاد مبارزه با فساد فراگیری بود که در همه حوزه ها صورت گرفت.

این استاد برجسته حوزه مدیریت افزود: بنابراین قدرت به معنای قدرت سیاسی هم فساد می آورد و هم ظرفیت و توان این را دارد که فساد را بزداید و مبارزه با فساد قدرت می طلبد. بدون قدرت نمی شود با فساد مبارزه کرد. اما قدرت ابعاد گوناگون دارد یکی از آنها قدرت سیاسی است. آنهایی که زمامداران کشورند قدرت سیاسی در اختیار دارند و موظفند که با فساد مبارزه کنند و زمینه های فساد را خشک کنند. بنابراین اولین وظیفه آنان برای خدمتگذاری خشک کردن زمینه فساد است. توقع ما از زمامداران و کسانی که قدرت در دست دارند، این است که زمینه های بروز فساد در دستگاه های اداری را خشک کنند و با فسادی که در حوزه اداری و قدرت سیاسی اتفاق می افتد، به شدت مبارزه کنند.

وی بیان کرد: این مطالبه مردمی است که در موضع قدرت سیاسی نیستند و سکان حکومت در اختیارشان نیست. مردم صاحب حکومت هستند و مطالبه آنها از دولت مبارزه با فساد است. اگر از موضع فرهنگی و دینی نگاه کنیم ما موظفیم که مسئولان را امر به معروف و نهی از منکر کنیم و بزرگتر از فساد برای نهی وجود ندارد. اگر زمامداران مشروعیت خود را خواسته باشند و مردم آنها را قبول داشته باشند فساد مشروعیت آنها را از بین می برد و حاکمیت را با مشکلات جدی روبرو می کند. بنابراین باید به خواست مردم تمکین و به آن عمل کنند.

وی با تاکید بر لزوم ارائه الگو در این رابطه گفت: وضعیت فعلی با آمار و ارقام از لحاظ فساد کاملا مشخص است. نسل آینده نیاز دارد که بداند فساد چیست، مبارزه با فساد چیست و چگونه باید وارد میدان مبارزه با فساد شود. در این نشست ها باید بتوانیم الگوهایی را ارائه کنیم مثل امیرکبیر که میراث گذشته و سرمشق آنها برای وضعیت فعلی ما راهگشا باشد و همینطور وظیفه NGOهاست که برای نسل آینده آماده سازی ایجاد کنند. به این ترتیب آموزش یا آنچه که در ادبیات مبارزه با فساد گفته شده، آگاهی بخشی رکن اصلی ارتباط NGOها و نهادهای مبارزه با فساد با بخش مردمی است. بنابراین از جانب دولت مطالبه گری سهم ماست و از جانب مردم آگاهی بخشی.

وی با اشاره به تشکیل صندوق در این تشکل برای حمایت از کسانی که در حوزه مبارزه با فساد فعالیت می کنند، گفت: دانشجویانی که در حوزه مبارزه با فساد تحقیق می کنند و پایان نامه و رساله می دهند نیز از سوی صندوق تشکل های مبارزه با فساد حمایت خواهند شد.

اولین قانون بودجه مدرن ایران را میرزاتقی خان تهیه کرد

بهمن عشقی، دبیرکل اتاق بازرگانی، صنایع، معادن و کشاورزی تهران، نیز در این مراسم گفت: شرایط امروز شرایط ناگواری است. روزی که امیرکبیر هم به حکومت می رسد اوضاع بسیار نابسامان بوده است. آن روز در خزانه تهران ۳۰۰ هزار تومان پول تحویل می گیرد و اظهار می کنند حدود ۸۰۰ هزارتومان جواهرات در خزانه وجود داشته که نیمی از آن احسان می شود.

وی افزود: قطعا درآمد کشور نیمی از هزینه های کشور است. اگر بگوییم امیرکبیر امروز چه می کرد اول تراز درآمد_ هزینه در می آورد. شاید اولین قانون بودجه مدرن ایران را میرزاتقی خان تهیه کرده است ولی ما هنوز از تنظیم قانون بودجه مدرن عاجزیم. اول از درآمد آقازاده ها شروع کرد و سراغ شازده ها رفت و تا یک دهم حقوق و مواجب آنها را کاهش داد از جمله خود شاه. حقوق شاه را ۲هزار تومان کرد. بنابراین اولین کاری که امیرکبیر انجام داد تسلط بر درآمد_ هزینه کشور بود و متناسب کردن وضعیت کشور به لحاظ درآمد_ هزینه. دومین کار مهمی که انجام داد رفع مداخله بود. از ادبیات اداری شروع کرد، القاب و ادبیات زاید و حواشی را حذف و دستگاه اداری دولت را پاکیزه کرد. قانون سوروسات را برطرف کرد. در ارتش قاجارها نظام لوجستیک فراهم کرد و گفت اگر مالی از رعیت گرفته شود اول ارزشگذاری می شود، دوم جلب رضایت می شود و سوم ترتیب پرداخت آن داده می شود یا برات می دهید یا نقد. مال مردم را حق ندارید تصاحب کنید.

دبیر کل اتاق بازرگانی تهران اظهار کرد: دولتها برای بقا به سه عنصر نیاز دارند، یک: ارتش منظم. دو: سازمانی که بتواند نیاز معیشتی مردم را تامین کند و سه: سرمایه اجتماعی. اگر دولتی خیلی دچار مشکل شد می تواند اول ارتش را کنار بگذارد، بعد حتی تامین معاش مردم را مختل کند اما اگر سرمایه اجتماعی نداشت، نابود می شود. امیرکبیر تلاش می کند سرمایه اجتماعی را حفظ کند. وسواس گونه پاکدست بوده است.

وی با اشاره به توانمندی های ایران در زمان امیرکبیر گفت: ایران در اولین اکسپوی لندن اسلحه می فروشد و این یعنی میرزا تقی خان به ظرفیت بخش خصوصی نیز توجه داشته است. گفته شده که اولین دستگاه امنیتی مدرن جهان را میرزا تقی خان خلق کرده است، داستان خفیه، یواشکی نویسی، گزارش و راپورت دادن که قبل از سازمان امنیتی بریتانیاست.

عشقی درباره گسترش فساد هشدار داد و افزود: امروز با دارابودن تشکیلات مفصل در کشور شاهد فسادهایی هستیم که شایسته نام ایران نیست. این موضوع در ایران در حال ایجاد گسست طبقاتی است که بین نسل جوان و نسل گذشته به وجود می آید و خطرناک است. فساد ناامیدی را در خون مردم تزریق می کند.

وی برای مداخله جدی تر اتاق تهران در موضوع مبارزه با فساد و میزبانی از این نشست ها اعلام آمادگی کرد و پیشنهاد داد اتاق تهران در این سمن به عنوان شخصیت حقوقی پذیرفته شود و اعضای اتاق نیز عضو شوند.

دبیر کل اتاق بازرگانی تهران در پایان اظهار کرد: امیدوارم وضعیتی را شاهد باشیم که شهروندان ایران با امنیت روانی بیشتری بتوانند زندگی کنند.

توسعه هزینه دارد

دکتر فرشاد مومنی، مدیر عامل موسسه دین و اقتصاد نیز در ادامه این مراسم با تاکید بر اینکه بناست ببینیم در صد و هفتاد و دومین سالگرد شهادت میرزاتقی خان امیرکبیر، از میراث اندیشه ای و عملکرد او برای مواجهه اصولی و ثمربخش با مساله فساد چگونه میتوانیم بهره ببریم، گفت: این خواسته مبتنی بر این فرض است که گویی ما یک اراده عالمانه سازمان یافته برای مواجهه با فساد داریم و کمبودمان در زمینه الگوست. اگر واقعا اراده جدی برای مبارزه با فساد وجود داشته باشد، نشانه هایی دارد و یکی از آنها این است که یک نظام آمار و اطلاعات به هنگام و شفاف و در دسترسی در اختیار باشد. روندهایی که ما در این زمینه مشاهده میکنیم تقریبا عکس آن است یعنی حتی  داده های رسمی منظم انتشار یافته قبلی نیز در گلوگاه های اصلی مرتبا با درج پنهانکاری بیشتر روبروست.

وی افزود: یکی دیگر از مسائل حیاتی که در مبارزه با فساد جزو بدیهیات اولیه به حساب می آید، این است که برنامه کارآمد مبارزه با فساد باید مبتنی بر پیشگیری باشد. در این زمینه نیز به اندازه کافی مستندات، شواهد و گفته ها وجود دارد که بویژه در یک ساختار نهادی کج کارکرد رانتی اگر برنامه مبارزه با فساد یک برنامه انفعالی و پسینی باشد، شما با پدیده ظهور و بروز امواج گستره ای از موارد وقوع فساد روبرو می شوید و در اینصورت ناگزیر به گزینش از میان انبوه موارد رخ داده خواهید بود. طبیعتا به محض اینکه بحث گزینش مطرح شود، کارآمدی بازدارنده مبارزه با فساد را دچار اختلال می کند.

مدیر عامل موسسه دین و اقتصاد ادامه داد: در چنین شرایطی حتی اگر صادقانه و عالمانه با مواردی از فساد هم برخورد شود چون هر فرد در حیطه مواجهه های خود با بیشمار موارد وقوع فسادی که کسی با آن کاری نداشته، روبروست نمی تواند آن را حمل بر صحت کند.  با کمال تاسف از این قبیل نشانه ها زیاد است. بنابراین به نظر می رسد کسانی که به خانمان برانداز بودن فساد وقوف عالمانه دارند باید در برنامه های خود در رابطه با اینکه فساد چیز خوبی نیست، کار فرهنگی انجام دهند.

این استاد حوزه اقتصاد دانشگاه گفت: در چارچوب تحلیل های سطح توسعه، می گویند از جنبه سیاسی هیچ عنصری مشروعیت‌سوزتر از فساد نیست بنابراین کسانی که قصد قربت می کنند اما در این زمینه سهل انگاری می کنند باید بدانند که چه بهایی را به ساختار قدرت تحمیل می کنند. از جنبه اجتماعی گفته می شود که هیچ عنصری در اعتمادزدایی در کل عرصه های حیات جمعی به اندازه فساد موثر نیست، بنابراین باید بدانیم در شرایطی که میان مردم و حکومت و مردم با مردم اعتماد وجود نداشته باشد با چه هزینه هایی و با چه ابعادی روبرو هستیم. به نظر می رسد که این موضوع نیازمند تبیین هایی خیلی فراتر از آنچه که تا الان انجام شده، است. امروز قباحت فساد آنطور که باید لااقل در ساختار قدرت به رسمیت شناخته نشده است.

وی افزود: از جنبه اقتصادی گفته می شود عریانترین و نابودکننده ترین شیوه تعرض به حقوق مالکیت، فساد است و باید بدانیم در غیاب سطوح قابل قبولی از حقوق مالکیت سنگی روی سنگ اقتصاد بند نمی شود. این همه بحران های روبه افزایش که در مواجهه با آنها ناتوان هستیم، بخاطر این است که تا بساط فساد برپاست مسائل حل شدنی نیست. گرچه هیچ اهتمام معناداری در طراحی و تدوین برنامه های میان مدت و بودجه های سالانه با کیفیت مشاهده نمی کنیم ولی حتی اگر چنین چیزهایی وجود داشته باشد، وقتی فساد وجود دارد کیفیت آنها هم از کار می افتد و به ضد خودش تبدیل می شود‌.

مومنی با تاکید بر مواردی که می توانیم از آنها الگو بگیریم، گفت: ما پرشمار شواهد ایرانی و بین المللی در این زمینه داریم، که به نظر می رسد نیاز به تمرکز دارند چون می گویند ذکر و تذکر مایه نفع اهل ایمان است. توصیه می کنم برنامه های پیش‌گیرنده از فساد در تجربه میرزاتقی خان امیرکبیر و استادش میرزا ابوالقاسم قائم مقام، محمد مصدق و در دوره جمهوری اسلامی دوران مهندس میرحسین موسوی مورد واکاوی جدی قرار گیرد.

وی ادامه داد: در زمینه تجربه های خارجی هم باید بر فروپاشی اتحاد شوروی سابق تمرکز کنیم. اهمیت این تجربه این است که روسیه طی ۲۰۰ – ۳۰۰ سال گذشته همیشه در سرنوشت ایران مداخله داشته است و ما آگاهانه یا ناخودآگاه از آنها تاثیر می گرفتیم. بنابراین، این تجربه که یک امپراطوری بزرگ، که هژمون کلیدی در برابر مهمترین قدرت دوره خود بود و براساس این تصور که تهدید در برابر او تهدید خارجی است، بی سابقه ترین سطوح تصور در زمینه تخصیص منابع مادی و انسانی را در حوزه تسلیحاتی و نظامی به کار گرفت چون فکر می کرد از بیرون تهدید می شود اما اتحاد شوروی از درون فروپاشید و طبق روایت های موثق ریشه اصلی این فروپاشی فساد بود. اتحاد شوروی مشروعیت خود را از دست داد چون دستگاه قضایی آن در برابر کوچکترین نقدها، خشن ترین و وحشیانه ترین تنبیه ها را انجام میداد اما در مورد فساد مالی حکومتگران و منصوبان آنها تیغشان کند بود.

مساله مهم دیگر در تجربه شوروی که آموزندگی بسیاری دارد، این است که آنها بر اساس تصوری که داشتند حتی در سیاست داخلی هم اتکای غیرمتعارفی به توان امنیتی، نظامی و انتظامی داشتند ولی مساله این است که این توان اتحاد شوروی نیز بواسطه فساد از کارکرد افتاد. تیر خلاص را در فروپاشی اتحاد شوروی، اجرای برنامه تعدیل اقتصادی زد. برنامه ای که به شدت نابرابرساز، تنبیه کننده فرودستان و نیروی محرکه گسترش فساد بوده است. حتی در تجربه اشغال افغانستان و شکست اتحاد شوروی اصل ماجرا فساد گسترده در میان نظامیان اتحاد شوروی بود. بنابراین بخش اعظم تسلیحات، داروها و مواد غذایی و … که برای بقای سلطه اتحاد شوروی بر افغانستان فرستاده می شد بواسطه فساد فرماندهان نظامی اتحاد شوروی در افغانستان به دست مجاهدین می افتاد.

مدیر عامل موسسه دین و اقتصاد افزود: در سطح اندیشه ای گفته می شود شناخت فساد با دشواری روبروست چون اساس ماجرای فساد بر پنهانکاری و عدم شفافیت استوار است. در سطح نظری راهنمایی هایی که شده، معجزه آساست.

وی اظهار کرد: می گویند فساد را باید از طریق نشانه ها شناخت. حداقل در ادبیات توسعه ۱۵ گروه نشانه مطرح شده که یکی از مهمترین آنها وجود ناکارآمدی در نظام قضایی، قانونگذاری و اجرایی کشور است. همین برنامه ششم را نگاه کنید در دوره این برنامه منابع ارزی و ریالی پیش بینی شده در قانون، در عملکرد بسیار فراتر رفت یعنی هم ارز بیشتر و هم ریال بیشتر هزینه کردیم اما مرکز پژوهش های مجلس می گوید تحقق آن ۹ درصد بوده است. از هیچ کس هیچ پرسشی در این زمینه نشد که مشخص شود در دوره برنامه ششم چه کاری انجام شده که در دوره برنامه هفتم آنرا تکرار نشود. در عین حال کیفیت برنامه هفتم پایین تر از برنامه ششم است.

مومنی گفت: نگرانی مدیریت اقتصادی کشور در دوره بعد از جنگ، افزایش نرخ ارز بوده است. گزارش های رسمی نشان می دهد در ۳۰ سال گذشته حدود ۴۰۰ میلیارد دلار صرف جلوگیری از افزایش نرخ ارز شده است. با محاسبه دکتر شاکری و با لحاظ کردن قدرت از دست رفته دلار در این ۳۰ سال قیمت دلار حدود ۲۸ هزار برابر شده است. عین این مساله را در طرح های عمرانی و بازار مسکن می بینید. خانمان براندازی را از زاویه اندازه خسارت هایی که به کشور تحمیل شده می توانید ببینید و این یعنی به اسم ناکارآمدی به کام فاسدان.

وی افزود: متفکران بزرگ توسعه می گویند مهمترین نشانه فساد، بحران مشارکت در سرنوشت سیاسی و اقتصادی است. اگر مردم در سرنوشت سیاسی و اقتصادی خود مشارکت بایسته ندارند، بدانید فساد بیداد می کند. به گواه داده های سرشماری ۳ دهه گذشته از کل جمعیت در سنین فعالیت ایران، چیزی نزدیک به دو سوم آنها هیچ نقشی در تولید ملی ندارند. یعنی بحران مشارکت در سرنوشت اقتصادی.

این استاد حوزه اقتصاد دانشگاه اظهار کرد: هر کدام از ۱۵ محور را بنگریم، این اعتماد را ایجاد می کند که اگر واقعا اراده ای برای مبارزه با فساد باشد این مساله در تسخیر علم قرار دارد. به دانایان بیشتر از نادان ها و فاسدان بها دهید تا نتیجه را ببینید. مولا علی بن ابیطالب می گویند «عهدیست ازلی میان خداوند و دانایان. دانایان باید پناه مردم بی پناه جامعه باشند. »

وی تاکید کرد: هر چیزی که اسم توسعه داشته باشد باید برای آن هزینه کرد. هیچ چیز خوب و افتخارآمیز بدون هزینه حاصل نمی شود.