اتحادیه‌های روستایی زیر سایه کمبود حمایت
محمود رحمانی
با وجود نقش کلیدی اتحادیه‌های روستایی در ساماندهی بازار محصولات کشاورزی و تقویت تولید داخلی، این نهادها همچنان با کمبود حمایت، محدودیت‌های قانونی و مشکلات مالی دست‌وپنجه نرم می‌کنند. مسئله‌ای که به گفته رئیس اتحادیه تعاونی‌های روستایی رباط کریم، در صورت رفع و به رسمیت شناختن استقلال این تشکل‌ها، می‌تواند مسیر توسعه و بهبود معیشت کشاورزان را به‌طور قابل‌توجهی هموار کند.
اتحادیه‌های روستایی ایران از دهه‌ها پیش تاکنون، به‌عنوان بازوی اجرایی بخش تعاون در روستاها، وظیفه ایجاد زنجیره ارتباطی میان کشاورزان، تولیدکنندگان خرد و بازار را برعهده داشته‌اند. این اتحادیه‌ها علاوه بر نقش‌آفرینی در عرضه و توزیع محصولات، مسئولیت مهمی در ثبات قیمت‌ها و جلوگیری از واسطه‌گری گسترده دارند. اما واقعیت میدانی حکایت از آن دارد که ظرفیت بالقوه این نهادها، در عمل به دلیل نبود حمایت پایدار و ساختارهای ناکارآمد، به‌طور کامل بالفعل نشده است.
سید علی موسوی، رئیس اتحادیه تعاونی‌های روستایی رباط کریم، در گفت‌وگو با خبرنگار پایگاه خبری «افق و اقتصاد» گفت: «بخش بزرگی از توان اتحادیه‌ها به دلیل ساختارهای ناکارآمد و حمایت‌های مقطعی معطل مانده است. اگر استقلال این تشکل‌ها به رسمیت شناخته شود و دولت نقش خود را در حد هدایت و نظارت محدود کند، آن‌ها می‌توانند به بازوی اصلی اقتصاد ملی و بهبود معیشت کشاورزان بدل شوند.»
وی با تأکید بر ضرورت تقویت نقش اتحادیه‌ها در مذاکرات دسته‌جمعی افزود: «اتحادیه‌ها باید محور مذاکرات جمعی باشند تا بتوانند بر سر حداقل دستمزد و شرایط فروش مستقیماً با خریداران و نهادهای مرتبط مذاکره کنند. بعد از توافق، اجرای دقیق قوانین باید تحت نظارت ما باشد.»
با این حال، ضعف‌های داخلی نیز بر مشکلات ساختاری افزوده است. موسوی توضیح داد: «در حال حاضر تنها یکی از پنج عضو اتحادیه فعال است و مشکلات قدیمی از جمله مسدودی حساب‌ها از سال ۱۳۹۱، پرونده‌های قضایی، بدهی‌های انباشت‌شده، و وام‌ها و اجاره‌های معوقه بر دوش این مجموعه سنگینی می‌کند.» او در ادامه برنامه اصلاحی خود را چنین شرح داد: «با وجود این شرایط، برنامه کوتاه‌مدت ما تثبیت وضعیت مالی، راه‌اندازی روستابازار و فعال‌سازی شرکت‌های غیرفعال است. در بلندمدت نیز به سمت درآمد پایدار، بهبود معیشت اعضا و حضور پررنگ‌تر در بازارهای داخلی و صادراتی حرکت خواهیم کرد.»
چالش‌های اتحادیه‌های روستایی تنها به داخل کشور محدود نمی‌شود. تغییرات شدید در بازار جهانی محصولات کشاورزی، نوسان قیمت‌ها، بحران‌های محیط‌زیستی و رقابت واردات ارزان‌قیمت، همه در نهایت بر کشاورز ایرانی و شبکه توزیع اثرگذارند. موسوی با اشاره به همین فشارها اظهار داشت: «با بهره‌گیری از فناوری‌هایی همچون هوش مصنوعی، اتوماسیون و شبکه‌های اجتماعی می‌توان توان چانه‌زنی و قابلیت مدیریت بازار اتحادیه‌ها را به‌طور چشمگیری افزایش داد.»
کارشناسان حوزه کشاورزی و تعاون نیز معتقدند که مسیر پیشِ‌روی اتحادیه‌های روستایی نیازمند سه مؤلفه اصلی است: بازنگری در قوانین و حذف محدودیت‌های ناکارآمد، تأمین مالی پایدار و توسعه زیرساخت‌های فناورانه. ورود فناوری‌های نو می‌تواند نه‌تنها بهره‌وری تولید را افزایش دهد، بلکه به شفافیت بازار و کاهش هزینه‌های مبادله نیز کمک کند؛ امری که اتحادیه‌های موفق در کشورهای پیشرفته سال‌ها است تجربه کرده و مزایای آن را در افزایش رفاه تولیدکنندگان و مصرف‌کنندگان دیده‌اند.
با وجود تمام موانع، تجربه نشان داده که در شرایط بحرانی، اتحادیه‌ها با استفاده از سازوکارهای همبستگی می‌توانند تهدیدها را به فرصت بدل کنند. نمونه آن، مدیریت توزیع در دوره‌های کمبود یا بحران‌های قیمتی است که با دخالت اتحادیه‌ها از تشدید نوسانات جلوگیری شده است.
به‌نظر می‌رسد آینده اتحادیه‌های روستایی وابسته به تصمیمات امروز سیاست‌گذاران و مدیران این بخش باشد؛ تصمیماتی که یا می‌تواند این نهادها را از انزوا خارج کرده و به جایگاه شایسته‌شان بازگرداند، یا زمینه فرسایش بیشتر ظرفیت‌های محلی تولید و توزیع را فراهم آورد. همان‌طور که موسوی تأکید می‌کند، «در اقتصاد امروز که سرعت تغییرات بالاست، فرمول موفقیت تنها در اتصال تجربه سنتی به ابزارهای نوین و حفظ استقلال واقعی اتحادیه‌ها نهفته است.»
