به مناسبت روز ملی کیفیت؛
راه عبور از بحران و بازسازی اعتماد ملی
مهندس فرزین انتصاریان
رئیس انجمن مدیریت کیفیت ایران
هر سال در ۱۸ آبان، روز ملی کیفیت را به‌عنوان فرصتی برای بازاندیشی در مسیر توسعه و تعالی سازمان‌ها گرامی می‌داریم؛ روزی برای یادآوری اینکه کیفیت تنها یک شاخص فنی یا ابزاری برای رقابت نیست، بلکه شالوده‌ای است برای حکمرانی مؤثر، رشد پایدار، اعتماد عمومی و آینده‌سازی.
اما امروز بیش از هر زمان دیگر، کیفیت نیازمند بازتعریف است. کشور ما در شرایطی به استقبال روز ملی کیفیت می‌رود که با چالش‌هایی بنیادین در حوزه‌های اقتصادی، آموزشی، مدیریتی و اجتماعی روبه‌روست. تولیدکنندگان با ناپایداری بازار، نوسانات اقتصادی و فرسودگی سرمایه انسانی مواجه‌اند؛ و در چنین بستری، کیفیت دیگر به معنای «انطباق با استاندارد» نیست، بلکه تاب‌آوری و بقا در برابر فشارهای محیطی و تغییرات سریع جهانی است.
کیفیت، خلق‌الساعه نیست؛ حاصل مداومت، یادگیری و نظام‌مندی است
ما باید بپذیریم که کیفیت، پدیده‌ای لحظه‌ای یا نتیجه بخشنامه نیست. کیفیت حاصل یک روند طولانی، یادگیری مستمر و انضباط فکری است. کشوری که می‌خواهد رقابت‌پذیر باشد، باید در وهله نخست، کیفیت را در ساختار تصمیم‌گیری و حکمرانی خود نهادینه کند.
امروز، ضعف در کیفیت تصمیم‌سازی، بی‌ثباتی در سیاست‌های صنعتی، و نبود هماهنگی میان نهادهای اقتصادی، خود به یکی از موانع اصلی رشد تبدیل شده است. کیفیت، زمانی معنا می‌یابد که در نظام آموزشی، نظام استاندارد، نظام نظارت و حتی در رفتار سازمانی مدیران رسوخ کرده باشد.
از کیفیت محصول تا کیفیت حکمرانی
در گذشته، کیفیت بیشتر به‌عنوان ویژگی محصول یا خدمت تعریف می‌شد؛ اما امروز، جهان از «کیفیت سازمان» و «کیفیت حکمرانی» سخن می‌گوید. کشوری که نظام آموزشی آن انگیزه، خلاقیت و مهارت را در نسل جوان پرورش نمی‌دهد، چگونه می‌تواند به تولید رقابت‌پذیر و صادرات پایدار بیندیشد؟
نظام آموزشی و مهارتی کشور باید از تئوری‌محوری به مهارت‌محوری و از حفظیات به تفکر انتقادی تغییر جهت دهد. متأسفانه، آنچه در عمل می‌بینیم، شکاف عمیقی است میان دانشگاه و صنعت، میان آموزش و نیاز واقعی بازار کار.
تا زمانی که نظام آموزشی و وزارت کار در مأموریت تربیت نیروی متخصص و بهره‌ور بازنگری نکنند، نمی‌توان از توسعه پایدار یا ارتقای کیفیت سخن گفت.
کیفیت ۴؛ تحولی فراتر از گواهی‌نامه‌ها
جهان امروز وارد عصر کیفیت نسل چهارم (Quality 4.0) شده است. در این رویکرد، کیفیت از کنترل و ممیزی صرف به سمت داده‌محوری، یادگیری ماشینی، پیش‌بینی و ارزش‌آفرینی حرکت کرده است.
در حالی که کشورهای پیشرفته از هوش مصنوعی، تحلیل داده و فناوری‌های دیجیتال برای ارتقای کیفیت فرآیندها و تصمیم‌سازی استفاده می‌کنند، بخش بزرگی از بنگاه‌های ما هنوز درگیر الزامات اولیه استاندارد ISO 9001 هستند.
تغییر این وضعیت مستلزم جسارت فکری و سیاست‌گذاری هوشمند است. باید از نگاه فرمی و بروکراتیک به کیفیت فاصله بگیریم و آن را به‌عنوان موتور محرک رقابت و بهره‌وری در اقتصاد ملی بازتعریف کنیم.
کیفیت ۴ یعنی پیوند هوش انسانی و مصنوعی در مسیر تصمیم‌سازی‌های دقیق‌تر، یادگیری سازمانی و بهبود مستمر. سازمانی که بتواند از داده برای پیش‌بینی خطا، بهینه‌سازی فرآیند و درک بهتر مشتری بهره ببرد، در واقع در مسیر رقابت‌پذیری واقعی گام گذاشته است.
تاب‌آوری؛ ضرورت عصر بی‌ثباتی
در دنیای امروز، سازمان‌هایی موفق‌اند که علاوه بر کیفیت، تاب‌آوری را در هسته خود پرورش دهند. تاب‌آوری یعنی توان بازگشت از بحران‌ها، حفظ عملکرد در شرایط عدم قطعیت، و استفاده از چالش‌ها به‌عنوان فرصت رشد.
تاب‌آوری سازمانی بدون سرمایه انسانی توانمند و نظام مدیریتی یادگیرنده امکان‌پذیر نیست. همان‌طور که کیفیت بدون فرهنگ بهبود مستمر دوام ندارد، تاب‌آوری نیز بدون شفافیت، پاسخ‌گویی و رهبری اخلاق‌محور تحقق نمی‌یابد.
در ایران، بخشی از آسیب‌پذیری اقتصادی ما ناشی از ضعف در همین تاب‌آوری سازمانی است؛ سازمان‌هایی که به‌جای تحلیل آینده، تنها به واکنش نسبت به بحران‌ها بسنده می‌کنند. باید به سمت نظامی حرکت کنیم که کیفیت را با آینده‌نگری و برنامه‌ریزی پیوند بزند.
کیفیت و حکمرانی؛ نیاز به بازتعریف نقش‌ها
حکمرانی کیفیت در کشور، همچنان پراکنده و جزیره‌ای است. نهادهای متعددی با مأموریت‌های مشابه، ولی بدون هماهنگی عمل می‌کنند.
سازمان ملی استاندارد ایران باید به‌عنوان مرجع ملی سیاست‌گذاری کیفیت، نقشی فراگیر و هماهنگ‌کننده ایفا کند؛ نقشی که از تنظیم مقررات فراتر رفته و به هدایت راهبردی تبدیل شود.
در عین حال، بخش خصوصی نیز باید از مصرف‌کننده مقررات به مشارکت‌کننده در تدوین و اجرای آن‌ها تبدیل شود. بدون حضور فعال تشکل‌های اقتصادی در ساختار تصمیم‌سازی کیفیت، اجرای هر سیاست ملی با مانع روبه‌رو خواهد شد.
نقش اتاق بازرگانی و تشکل‌های بخش خصوصی
اتاق بازرگانی ایران به‌عنوان پارلمان بخش خصوصی، نقشی کلیدی در پیوند کیفیت و توسعه اقتصادی دارد. سه عضو هیات مدیره انجمن مدیریت کیفیت ایران هم‌اکنون ریاست کمیسیون‌های تخصصی در اتاق ایران و تهران را بر عهده دارند و این ظرفیت می‌تواند زمینه‌ساز اقدامات عملی باشد.پیشنهاد مشخص ما، تشکیل «کلینیک کیفیت» در اتاق ایران است؛ محلی برای ارائه مشاوره، آموزش و ارزیابی به بنگاه‌های اقتصادی، به‌ویژه صنایع کوچک و متوسط، تا مسیر بهبود کیفیت در عمل تسهیل شود.
اتاق ایران می‌تواند با تکیه بر توان کارشناسی تشکل‌ها، الگوی جدیدی از حکمرانی کیفیت مبتنی بر هم‌افزایی دولت و بخش خصوصی ارائه دهد.
نگاه آینده‌محور به کیفیت
در جهانی که فناوری‌های دیجیتال، زنجیره‌های تأمین جهانی و تغییرات اقلیمی بر همه جنبه‌های اقتصاد اثر گذاشته‌اند، کیفیت دیگر محدود به محصول نیست؛ کیفیت یعنی پاسخ‌گویی به آینده.
سازمان‌هایی که می‌خواهند در دهه پیش‌رو بقا یابند، باید کیفیت را در سه سطح دنبال کنند:
۱. کیفیت در ساختار تصمیم‌گیری و رهبری سازمان،
۲. کیفیت در زنجیره ارزش و فرآیندهای عملیاتی،
۳. کیفیت در تعامل با جامعه و محیط زیست.
در این مسیر، هوش مصنوعی، داده‌کاوی و تحلیل پیش‌بینی‌کننده می‌توانند نقش تسهیل‌گر و سرعت‌دهنده داشته باشند. کشور ما اگر بخواهد از عقب‌ماندگی در حوزه بهره‌وری عبور کند، باید سرمایه‌گذاری در کیفیت دیجیتال را در دستور کار قرار دهد.
کیفیت، بنیان اعتماد اجتماعی
یکی از بزرگ‌ترین سرمایه‌هایی که هر جامعه در مسیر توسعه نیاز دارد، اعتماد عمومی است. بدون اعتماد، هیچ سیاست اصلاحی پایدار نخواهد بود.کیفیت در عملکرد نهادهای عمومی، شفافیت در تصمیم‌گیری، عدالت در اجرای مقررات و صداقت در پاسخ‌گویی، همگی اجزای کیفیت حکمرانی هستند که به بازسازی این اعتماد کمک می‌کنند.
روز ملی کیفیت فرصتی است تا یادآور شویم کیفیت فقط موضوعی صنعتی نیست، بلکه فرهنگی است که باید از سطح بنگاه‌ها تا سطح دولت و جامعه گسترش یابد.
جمع‌بندی
امروز ایران بیش از هر زمان دیگری به یک «نگاه ملی به کیفیت» نیاز دارد. کیفیت ۴ تنها یک مدل مدیریتی نیست؛ راهبردی ملی برای بازآفرینی اعتماد، ارتقای بهره‌وری و بازسازی سرمایه انسانی کشور است.
ما باید از تکرار شعارها فاصله بگیریم و به عمل بازگردیم — از صدور گواهی به خلق ارزش، از کنترل به یادگیری، و از انطباق به عملکرد.
اگر بخواهیم در جهان متحول امروز سهمی در رقابت و توسعه پایدار داشته باشیم، راهی جز پیوند دادن کیفیت با علم، فناوری، اخلاق و حکمرانی شفاف نداریم.
انجمن مدیریت کیفیت ایران همچنان بر این باور است که آینده کشور از مسیر کیفیت، تاب‌آوری و یادگیری مستمر می‌گذرد.
امید است این روز ملی، تلنگری برای بازنگری در مسیرها، بازسازی در باورها و بازآفرینی در تصمیم‌ها باشد.
