آیا اینترنت طبقاتی کلید خورد؟
وقتی وعده رفع فیلتر یوتیوب تبدیل به اینترنت طبقاتی شد
دانشگاه تهران خط آغاز نقض برابری دیجیتال
ساره جعفرقلی
پایگاه خبری افق و اقتصاد، در حالی که سال‌هاست بحث سطح‌بندی دسترسی به اینترنت تحت عنوان «اینترنت طبقاتی» وتفکیک دسترسی کاربران در ایران مطرح شده، در شام تار فضای مجازی ایران، خبری منتشر شد که یوتیوب برای دانشجویان دانشگاه تهران رفع فیلتر شد.
اقدامی که در نگاه نخست ممکن است صرفاً تسهیل آموزشی به نظر برسد، اما در واقع گامی جلو در مسیر اینترنت طبقاتی است.
آنچه اکنون به اجرا درآمده، نه صرفاً تحقق یک وعده، بلکه آغاز فاز جدیدی از تفکیک دیجیتال است؛ پروژه‌ای که سال‌ها تکذیبش کردند، اما بی‌سر و صدا کلید خورد.
به گزارش خبرنگار پایگاه خبری افق و اقتصاد، آنچه در این میان آشکار شده، تناقض میان اظهارات رسمی دستگاه‌ها، وعده‌ها و پروژه‌های اعلام‌شده است.
از یک‌سو، وزرای مرتبط دم از «اینترنت آزاد و همگانی» می‌زنند؛ از سوی دیگر، اعلامیه‌ها درباره اختصاص دسترسی ویژه به اساتید، پژوهشگران یا دانشجویان به‌عنوان گروه خاص، گویای عزم به اجرای تفکیک‌اند.
در این میان، نقش وزارت ارتباطات به‌عنوان مجری اصلی زیرساخت و سیاستگذاری اینترنت بسیار پرابهام باقی مانده است.
اینترنت طبقاتی چیست
در ابتدا پیش از ورود به حواشی و نقش وزراتخانه‌ها، باید بدانیم دقیقاً منظور از «اینترنت طبقاتی» چیست؛ بر اساس تعاریف موجود، اینترنت طبقاتی به معنای «دسترسی طبقه‌بندی‌شده کاربران به اینترنت بر اساس سن، جایگاه اجتماعی، شغل یا تحصیلات» است.
به‌عبارتی، کاربر باید احراز هویت شود و سپس بر اساس مولفه‌ای از پیش تعیین‌شده (تحصیلات، شغل، نقش اجتماعی) میزان دسترسی او به اینترنت یا سرعت یا فیلترینگِ آن مشخص شود.
منتقدان می‌گویند، این مدل می‌تواند اینترنت را به کالایی لوکس تبدیل کند، حریم خصوصی کاربران را به خطر اندازد، و دسترسی برابر شهروندان را نقض کند.
بنابراین وقتی کسی درباره «اینترنت طبقاتی برای دانشجویان و اساتید» صحبت می‌کند، در واقع دارد از این حرف می‌زند که «برای آن گروه دسترسی بهتر یا متفاوتی نسبت به عموم افراد» در نظر گرفته شود.
تاریخچه و روند اتفاقات در ایران
در دی ۱۴۰۳، وزیر علومِ وقت، حسین سیمایی صراف، در مصاحبه‌ای اعلام کرد که وزارت علوم «به دنبال رفع فیلتر یوتیوب برای اساتید و دانشجویان آموزش عالی» است، و اعلام کرد وزارت ارتباطات برای تحقق این مسئله پیش‌قدم و پشتیبان ماست، همان زمان، در رسانه‌ها گزارش شد که وزارت علوم در گزارشی مفصل به کمیته تعیین مصادیق مجرمانه درخواست داده است که دسترسی ویژه به یوتیوب برای دانشگاهیان مطرح شود.
رسانه‌ها نیز در آن زمان خبر دادند وزارت علوم و وزارت ارتباطات هنوز توافق‌نامه‌ای برای این موضوع امضا نکرده‌اند.
هم‌زمان، وزارت ارتباطات صراحتاً اعلام کرده که «قائل به اینترنت طبقاتی نیست».
رسانه‌ها گزارش داده‌اند که اختلاف بر سر اینترنت طبقاتی میان وزارت علوم و وزارت ارتباطات وجود دارد: وزارت علوم منتظر پاسخ و همکاری وزارت ارتباطات است؛ وزارت ارتباطات مردد است یا از همکاری امتناع کرده است.
رسانه‌های بین‌المللی نیز در سال‌های اخیر به این نکته پرداخته‌اند که در ایران روند تفکیک دسترسی اینترنت (tiered-internet) در حال گسترش است، اگرچه رسماً تکذیب میشود، اما شواهد نشان می‌دهند که دستورکار دارد.
در تیر ۱۴۰۴، برخی گزارش‌ها از تصویب آیین‌نامه اجرای طرح «اینترنت طبقاتی» برای خبرنگاران و کسب‌وکارهای آنلاین خبر دادند؛ اما بلافاصله تکذیبیه‌ای از سوی سخنگوی دولت منتشر شد که گفت: «اینترنت طبقاتی نه مبنای قانونی دارد و نه در دستور کار دولت است».
در تابستان ۱۴۰۴ نیز گزارش‌هایی منتشر شد که حاکی از دستور دولت به وزارت ICT برای فراهم آوردن دسترسی با سرعت بالا و کم‌فیلتر برای شرکت‌ها و مناطق خاص بود، که باز به منظر اینترنت طبقاتی تعبیر میشود.
تناقض‌ها، ریسک‌ها و پیامدها
وزارت علوم اعلام کرده است آمادگی و طرحی دارد و از وزارت ارتباطات خواسته است همکاری کند، وزارت ارتباطات می‌گوید با «اینترنت طبقاتی» موافق نیست؛ اما از سوی دیگر، طرح‌هایی هم ظاهراً در حال تصویب یا اجراست که می‌تواند مصداق اینترنت طبقاتی تلقی شود.
وزارت ارتباطات چندین بار گفته است که به اینترنت طبقاتی اعتقاد ندارد، اما در عمل، گزارش‌ها درباره تصویب آیین‌نامه، تخصیص اینترنت بدون فیلتر یا با سرعت بالا برای گروه‌های خاص، وجود دارد.
این تناقض ایجاد شکاف بین سخن و عمل می‌کند که اعتماد عمومی را کاهش می‌دهد.
برای مثال، وقتی وزیر علوم می‌گوید «وزارت ارتباطات پیش‌قدم است» اما وزارت ارتباطات می‌گوید «ما وارد این موضوع نشدیم»، عملاً یک «وعده معلق» شکل میگیرد.
اجرای بدون اعلان گسترده؛ دانشگاه تهران پیشگام
در ۱۳ آبان ۱۴۰۴، دانشگاه تهران از طریق اطلاعیه و کانال‌های رسمی اعلام کرد که یوتیوب از طریق شبکه داخلی دانشگاه، بدون نیاز به فیلترشکن، برای دانشجویان فعال شده است.
در این اطلاعیه گفته شده که هدف، «تسهیل استفاده آموزشی و پژوهشی» است.
شورای صنفی دانشگاه تهران نیز در جلسات با معاونت دیجیتال و معاونت دانشجویی تأیید کرده که این تصمیم در دانشگاه اجرا شده است.
زوایای کلیدی اجرای طرح/ آیا فقط دانشگاه تهران است؟
کارشناسان و رسانه‌ها معتقدند دانشگاه تهران اولین نمونه عملیاتی شده است؛ طرحی که اگر موفق شود، به سایر دانشگاه‌ها نیز تسری می‌یابد، به معنی دیگر، اگر بپذیریم این پروژه همان اینترنت طبقاتی است، دانشگاه تهران تنها نقطۀ آغاز است، نه استثنا.
تناقض دوم: دانشگاه‌ها به‌عنوان گروه ویژه
اگر واقعاً گروهی از دانشجویان یا اساتید دانشگاه‌ها دسترسی متفاوتی داشته باشند، این یعنی «تفکیک دسترسی بر اساس جایگاه تحصیلی» که یکی از کلیدهای مفهوم اینترنت طبقاتی است.
این موضوع از یک سو می‌تواند به ارتقای آموزش پژوهش بی انجامد، ولی از طرف دیگر ممکن است حس تبعیض را میان دانشجویان، اساتید و سایر افراد ایجاد کند: چرا دانشگاهی دسترسی دارد اما دیگری ندارد؟ چرا اساتید ولی دانشجویان؟ این پرسش‌ها جدی هستند.
ریسک‌ها
نقض برابری دسترسی زمانی ایجاد میشود که اگر اینترنت برای گروهی بهتر شود، معنایش این است که همه شهروندان دسترسی برابر ندارند.
همچنین رانت و تبعیض شکل میگیرد، وقتی دسترسی ویژه برای گروهی داده شود، ممکن است فرصت‌ها (پژوهش، آموزش، دسترسی آزاد به داده‌ها) برای برخی گروه‌ها مسدود شود.
افزایش کنترل و نظارت در تعاریف، طرح اینترنت طبقاتی با احراز هویت و تعیین سطح دسترسی بر اساس «مولفه‌های از پیش تعریف‌شده» همراه است؛ این یعنی امکان نظارت بیشتر از سوی دیگر وقتی دولت یا وزارتخانه‌ها وعده می‌دهند اما عمدتاً شفافیت ندارند، یا بخش‌هایی از طرح تکذیب می‌شوند، شهروندان نسبت به سیاست‌های فضای مجازی بی‌اعتماد می‌شوند.
پیامدها برای دانشجویان، دانشگاه‌ها، و جامعه
اگر طرحی اجرا شود که «دانشجویان تحصیلات تکمیلی» یا «اساتید» دسترسی ویژه‌ای دارند، ممکن است فضای دانشگاهی به دو بخش تقسیم شود: آن‌هایی که دسترسی بهتر دارند، و آن‌هایی که ندارند و این ممکن است به نابرابری آموزشی منجر شود.
دانشگاه‌هایی نظیر دانشگاه تهران یا پژوهشگاه‌ها ممکن است به عنوان « مراکز ممتاز» تلقی شوند و باقی دانشگاه‌ها عقب بمانند.
از منظر اجتماعی، پیوند میان اینترنت، پژوهش و آزادی اطلاعات به چالش کشیده میشود؛ اینکه آیا اینترنت حق همه است یا امتیاز گروه خاص؟ منتقدان می‌گویند اینترنت حق جهانی است نه کالایی برای طبقه خاص.
اگر یوتیوب یا پلتفرم‌های آموزشی برای گروه خاصی آزاد شود، ولی برای عمومی فیلتر باقی بماند، پیام «اینترنت دوگانه» یا «دسترسی دو لایه» می‌رساند.
چه کسی تراکنش می‌دهد و چه کسی سود میبرد؟
وزارت ارتباطات اگرچه رسماً طرح را انکار کرده است، اما اجرای پروژه در دانشگاه تهران بدون زیرساخت وزارت ارتباطات ممکن نیست؛ به عبارت دیگر، ممکن است پروژه پشت‌پرده با چراغ خاموش پیش رفته باشد.
وزارت علوم در مقام متولی آموزش عالی، طرح را پیشنهاد داده و پیگیری کرده است و دانشگاه تهران خود را مجری و نقطه نخست اجرای پروژه نشان داده است.
ظهور اینترنت دوگانه
این مدل ممکن است دو لایه اینترنتی بسازد: «عمومی محدود» برای مردم عادی و «ویژه و کامل» برای نخبگان دانشگاهی به عبارتی اگر یک دانشگاه یا گروه دانشگاهیان دسترسی کامل‌تری داشته باشند، عدالت در دسترسی به دانش آسیب می‌بیند و تبعیض دیجیتال شکل میگیرد.
و اما آخر
خبر باز شدن یوتیوب برای دانشجویان دانشگاه تهران، نه یک اصلاح تکنیکی ساده، بلکه یک انفجار استراتژیک در سیاست فضای مجازی کشور است. عملی کردن بخشی از اینترنت طبقاتی، بدون اعلام رسمی، نشان می‌دهد که پروژه‌ای که سال‌ها تکذیب می‌شد، امروز در عمل دردناک‌ترین شکلش را آغاز کرده است.
دانشگاه تهران نقطه آغاز است؛ آیا فردا سایر دانشگاه‌ها و دیگر شهروندان گرفتار نسخه‌ای دوگانه از اینترنت خواهند شد؟
اگر دولت و وزیر ارتباطات امروز می‌گویند «اعتقادی به اینترنت طبقاتی نداریم»، فردا چه خواهند گفت وقتی پروژه عملاً در جریان است؟
اگر این طرح به‌صورت گسترده اجرا شود، ریسک نابرابری دیجیتال، تبعیض آموزشی، ایجاد دسترسی ویژه برای یک گروه خاص و چشم‌انداز شهروندی «دسترسی برابر به اینترنت» را به خطر می‌اندازد.
