معدن ذغالسنگ؛ قتلگاه کارگران

امیر رضایی

پایگاه خبری افق و اقتصاد- عصر دوازدهم شهریور، شش کارگر در تونل زرمجاهِ معدن ذغال سنگ البرز شرقی (طزره) به دلیل تجمع ناگهانی گاز، زیر آوار مدفون شدند و عاقبت جان سالم به در نبردند.

به گزارش پایگاه خبری افق و اقتصاد، در جهان به‌طور عمده مرگ و میر ناشی از معادن ذغالسنگ بالا ارزیابی شده است. در ایران نیز از سال ۱۳۷۲ به بعد بطور متوسط سالانه تعداد ۱۰۵ نفر بر اثر حوادث در معادن ذغالسنگ جان باختند.

اوج این حوادث در اردیبهشت ۱۳۹۶ بحث انفجار معدن زمستان یورت استان گلستان بود که در آن ۴۳ کارگر جان خود را از دست دادند و بیش از ۷۰ نفر مجروح شدند.

نگاهی به سوابق حوادث مشابه نشان می دهد که در پنج سال اخیر پنج حادثه معدنی در طزره رخ داده که سه موردشان تلفان جانی داشتند آبان ۹۷ یک کارگر در مجموعه معادن طزره جان خود را از دست داد اردیبهشت ماه ۱۴۰۰ دو کارگر دیگر در حادثه انفجار و ریزش جان باختند. پانزدهم اسفند ۱۴۰۱، منابع کارگری در استان سمنان از زخمی شدن ۴کارگر بر اثر انفجار در معدن ذغال سنگ طزره خبر دادند و حالا شش ماه بعد، حادثه‌ای دردناک دیگری منجر به مرگ شش کارگر شده است.

قنبری، سرپرست شرکت معدن البرز شرقی طزره درباره این اتفاق در گفت و گویی اظهار کرد: در آن زمان، هیچ نقطه بحرانی در هیچ جای معدن ما وجود نداشت؛ در ارتباط با حادثه، تحلیل‌های اولیه ما وجود یک حفره‌ گازی را نشان می‌دهد اما علت واقعی حادثه در دست بررسی است و کارشناسان آن را به زودی اعلام می کنند.

سرپرست معدن طزره افزود: حفره‌های گازی قابل شناسایی و تحلیل نیستند؛ بازرس کار ما تا ده دقیقه قبل حادثه، بغل دست این عزیزان بوده و میزان سنجش گاز را صفر اعلام کرده؛ ده دقیقه بعد، در دقایق پایانی شیفت کار، هنگام خروج کارگران  این حادثه رخ داده؛ بنابراین احتمالاً تصاعد گاز و ایجاد حفره‌ گازی عامل حادثه بوده است.

 تجهیزات ایمنی به روز رسانی نشده اند

سعید صدر منصوری، کارشناس ایمنی و HSE در حوزه معادن، در تحلیل حادثه معدن طزره و مرگ شش کارگر گفت: این امکان وجود دارد که شرکت‌ها در چنین مجموعه‌هایی همزمان با پیشروی، استخراج را نیز انجام دهند که این مسئله خطراتی را در پی دارد. ممکن است مسیرهایی توسط مجموعه شرکت تا انتها پیشروی و باز شود و همزمان در لایه‌های پیشروی شده قبلی استخراج صورت گیرد.

وی افزود: معادن ذغالسنگ در ایران اکثرا در زمان راه‌اندازی با تکنولوژی دهه ۱۹۶۰ اتحاد شوروی آغاز به کار کردند و سبک استخراج و کار براساس همان فناوری آن زمان شوروی است و باقی ماندن تجهیزات و ادامه کار در این شرایط با آن سطح از فناوری قدیم برای سال ۲۰۲۳ میلادی یک معجزه است! ما هرگز به سمت به روزرسانی تجهیزات و شیوه‌های استخراج و بازنگری در فرآیندهای نظارت HSE و ایمنی در این مجموعه‌ها نرفتیم. این درحالی است که در دنیا کنترل معادن به سمت هوشمندسازی رفته است. بنده تایید می‌کنم که به‌خصوص در معادن قدیمی مثل طزره البرز شرقی چنین تحولی به سمت نوسازی تجهیزات رخ نداده است.

صدر منصوری با رد این ادعا که فشار گاز متان در حفره گازی باعث حادثه فروریزش معدن شده است، گفت: گاز متان گازی است که فورا کارگران بوی آن را استشمام کرده و می‌توانند از محل خارج شوند. ضمن اینکه فشار این گاز به قدری نیست که حتی در یک محیط بسیار کوچک و بسته باعث فروریختن یک طبقه یا کارگاه بزرگ از معدن شود. اگر مانیتورینگ و نظارت مرکزی قوی بود، فورا با هر تزلزلی در لایه‌ها و نشت هر گازی پیام هشدار صادر شده و محل تخلیه می‌شد.

این کارشناس HSE تاکید کرد: ما در بحث حادثه تلخ معدن یورت به یاد داریم که مشابه چنین اتفاقی افتاد. در آنجا هم مشکل تهویه، مونیتورینگ و ضعف مهندسی پیشروی دست به دست هم داد و حادثه ایجاد کرد. ممکن است به جز متان، گازهایی مثل هیدروژن غلیط، مونواکسید کربن و گرد ذغالسنگ در هوا متصاعد شود و محیط را برای نیروی کار آلوده ساخته و حتی امکان انفجار را تشدید کند که همه این موارد نیازمند سنجش گاز و مانیتورینگ دائمی است.

وی درباره ملزومات مهندسی معدن از جهت ایمنی کار گفت: به ویژه در معادن زیرزمینی، در حین پیشروی، شاخص‌هایی مثل «کیفیت طول سنگ، استحکام سقف و. .» مهم است. برای بررسی امکان‌عدم ریزش، تست‌های مختلفی وجود دارد که تیم‌های تخصصی همه باید آن را مدام بگیرند. اینکه فشاری از سمت سقف یا دیواره وارد شود و باعث ریزش معدن شود، به عوامل زیادی بستگی دارد که برای سنجش و بهسازی معادن نامستحکم، نیاز به تجهیزات بسیار پیشرفته‌ای است.

قیمت گذاری دستوری را بردارید

حسن حسینقلی، عضو کمیسیون معدن و صنایع معدنی اتاق ایران نیز ادعای حادثه معدن طزره به دلیل گاز متان را رد کرد و افزود: نشتی متان باعث انفجار می‌شود در خبرهایی که من دیدم، دلیل حادثه انفجار نبوده بلکه سقف ریزش کرده است. ریزش کردن سقف دلایل فنی دارد که ممکن است خوب نگهداری نشده باشد یا بدون اینکه کسی در این میان مقصر باشد، ریزش کرده است.

وی با تاکید بر لزوم انجام اقدامات ایمنی در معادن گفت: در معدن ما ۱۲هزارتونل وجود دارد اما تاکنون چنین اتفاقی نیفتاده است. بعد از هر آتش‌کاری هر سنگی که روی سقف آویزان باشد و احساس کنیم که لق است، با یک میله بلند آن لق‌ها را میگیریم. اما اینکه یک دفعه سقف پایین بیاید در معادن ذغال سنگ همیشه این اتفاقات افتاده است و تقصیر معدن‌دار و صاحب معدن نیست. اما درباره گاز متان باید سراسر تونل سنسور کار گذاشته شود. از قدیم هم چراغ‌های خاصی بوده که در معادن قدیمی روشن می‌کردند وقتی شعله فتیله‌ای این چراغ بالا می‌رفت متوجه می‌شدند متان افزایش یافته و معدن را تخلیه می‌کردند. یا پرنده ای را به معدن می‌بردند و یک نفر نشسته بود و این پرنده را نگاه می‌کرد، هر وقت می‌دید این پرنده چرت می‌زند، معدن را تخلیه می‌کردند. ولی امروز سنسور و تجهیزات خوبی وجود دارد.

وی با انتقاد از دستوری بودن قیمت ذغال سنگ اظهار کرد: اگر قیمت ذغال سنگ را دولت کنترل نکند و معدن‌دار را اجبار نکند که باید ذغال سنگ خود را به این قیمت و به واحدی مثل ذوب‌آهن یا واحدهای دیگر بفروشد، معدن‌دار چه خصوصی، چه دولتی و چه خصولتی این امکان را پیدا می‌کند که برای نگهدای سقف معدن و برای سنسورهای متان و گازهایی که از ذغال خارج می‌شود، امکانات بهتری تهیه کند.

حسینقلی افزود: درخواست ما این است که واحدهایی مثل ذوب آهن و سایر مصرف‌کنندگان داخلی، به هر قیمتی که جنس خارجی را می‌خرند به همان قیمت نیز از ما ذغال را خریداری کنند‌.  در آنصورت تمام معادن ایران که ذغال دارند، مدرن و ایمن می‌شوند و مثل یک معدن ایمن اروپایی کار می‌کنند.

وی تاکید کرد: هیچ معدن‌دار و مدیری در هیچ‌کجا دلش نمیخواهد اتفاقی برای کارگرش بیفتد، اینکه معدن‌دار کاری انجام دهد که جان کارگر به خطر بیفتد اصلا در قاموس تفکر معدن‌داران وجود ندارد.

عضو کمیسیون معدن و صنایع معدنی اتاق ایران ادامه داد: معدن طرزه یک معدن خیلی قدیمی است اگر این معدن ذغال سنگ را به قیمت مناسب می‌فروخت می‌توانست به خوبی از همان قسمتی که الان ریزش کرده نگهداری کند. چوب میز‌نند، چوب‌بست فلزی یا بتنی می‌زنند ولی چون ضعف اقتصادی دارند و متاسفانه هر روز هم عوارض و مالیات برای بخش معدن لحاظ می‌کنند، قدرت مانور و هزینه کردن در معادن ایران بسیار کاهش یافته است.

اقتصاد معادن ذغال سنگ ضعیف شده است

محمد حسین پیروی، کارشناس اندیشکده راهبردی معادن ایران، هم در خصوص چرایی تکرار انفجار در معدن طرزه گفت: برای مشخص شدن ریشه های اصلی تکرار این حادثه نیاز به بررسی بیشتر است اما به صورت کلی می توان گفت اقتصاد معادن ذغال سنگ کشور طی چند سال اخیر ضعیف شده است چون ما از این ماده تقریباً هیچ انرژی ای تولید نمی کنیم و بیشتر ذغال سنگ تولید شده به مصرف شرکت ذوب آهن اصفهان می رسد و این شرکت هم چون قدرت انحصار خرید دارد معمولاً قیمت این محصول را به صورت یک طرفه  تعیین می کند. ضمن این که ذوب آهن اصفهان هم به دلیل شرایط موجود چندان سودآوری و اقتصاد خوبی ندارد. بنابراین اقتصاد ضعیف معادن ذغال سنگ موجب شده تا آن ها به خوبی نتوانند در حوزه ایمنی کارگاه ها ورود داشته باشند.

این اتفاقات در حالی رخ می دهد که انبوه گزارشات، پایان‌نامه‌ها، مقالات، توصیه‌ها، مصاحبه‌ها و اظهارنظرها درباره معدن ذغالسنگ طزره و مجموعه البرز شرقی از دهه ۱۳۹۰ تاکنون موجود است. دانشجویان، مهندسان، صاحبنظران، متخصصان ایمنی و بهداشت حرفه‌ای و کارگران و کارشناسان مختلف باسابقه بارها در زمینه وضعیت این معدن هشدار دادند. این هشدارها پیش‌تر از سوی کارگران حرفه‌ای مجموعه، کارشناسان حوزه ایمنی و متخصصین دانشگاهی در پایان‌نامه و مقالات مختلف به گوش افراد ذی‌ربط رسیده و راه را بر هر بهانه‌ای قبل از وقوع حوادث بسته است.

 اما آنچه در عمل دیده شد، عدم نظارت و عدم تغییر الگوی مدیریتی مجموعه و در نتیجه تکرار حوادث پی‌درپی ریزش معدن ذغالسنگ (متوسط سالی یکبار) روی سر کارگران بود.